DÜNDEN BUGÜNE ERENKÖY KIZ LİSESİ
Erenköy İnas İdadisi’nden Erenköy Kız Lisesine[i]
Maarif Vekaleti 1911’de 1890-1906 yıllarının İstanbul Şehremini olan Rıdvan İsmail Paşa’nın dillere destan köşkünü tüm yapılarıyla birlikte okul yapmak üzere satın alır. Okul, İnas Numune Mektebi olarak, İdadi düzeyinde kız öğrencilere eğitim vermek üzere 1911’de hizmete girer, okul müdürlüğüne Abdullah Nasih bey atanır.
1923 tarihli Erenköy Kız Lisesi okula kabul şartları[1] belgesinde “Mektebin müddet-i tedrisiyesi on seneden ibaret olub iki kısımdan mürekkebdir. İlk beş sınıfı tahsil-i ibtidai-ye, altıncı sınıftan itibaren ikinci Kısmı tahsil-i taliye mahsustur.” denilmektedir. Yani, okul ilk ve orta öğretimi kapsayan iki’ devreli bir okuldur.
Milli Mecmua’nın 15 Aralık 1930 tarihli sayısında ilk mezunların adları verilir.
“…1916-1917 senesi iptidasından itibaren orta tahsil sınıfları açılmış olan mektep 1919-20 senesinde ilk defa olarak (102 Afife Arif, 233 Melahat Nazmi ve 239 Nezihe Fırat) 3 hanım; 1920-21’de 6 hanım; 1921-22’de 18 hanım; 1922-23’de 23 hanım; 1923-24’de 12 hanıma şehadetname vermiştir.”
İlk mezunlar arasındaki Afife Hanım Cumhuriyet’in kurulmasının ardından 1924’te çıkartılan Tevhid-i Tedrisat Kanunu (eğitimde fırsat eşitliği kanunu) uyarınca devlet bursuyla Fransa’ya Müzik eğitimi için gönderilen ilk ve tek kız öğrencidir.
1916-1943 tarihli Erenköy Kız Lisesi Hatıra Albümü’nde[2] köşke okul binası olmasından sonra kimyahane, cimnasdikhane ve konferans salonları ile yemekhane ve binanın doğusuna bitişik üç katlı dersane ve hastane kısımları ilave edildiği belirtilmektedir. Topçu Reisi Hacı Hüseyin Paşa Köşkü de son sahibi olan Padişah V. Murad’ın kızlarından Hatice Sultan’dan satın alınarak yatılı kısmın yatakhanesi olarak okula eklenmiştir.
Ana Okulu
Erenköy’deki Rıdvan Paşa Köşkü’nde bir de ana okulu vardır. Yazar İsmet Kür, (daha sonra da Erenköy Kız Lisesi’nin bitirmiştir) bu okula gitmiştir:
“…4. yaşımın ilk aylarında tanışmıştım Rıdvan Paşa Köşkü'yle... Anaokulu, orta bahçedeki küçük köşkteydi. Burası iki katlı, duvarları, tavanı bol bol çiniyle süslenmiş bir binacıktı. 10-11 yıldan sonra yeniden döndüm o köşke, o bahçeye liseyi okumak için. Erenköy Kız Lisesi'nin Anadolu öğrencisi olarak... Lise sınıfları ana binadaydı, asıl köşkte yani...”
Bahsi geçen bu okul, Aziz Haydar hanım tarafından yönetilmekteydi. Yazar, öğretmen ve kadın hakları savunucusu olan Aziz Haydar, Selanik’te doğmuş, Gazi Mustafa Kemal Atatürk’le aynı mahallede büyümüştür, bu nedenle yakından tanışmaktadırlar. Aziz Haydar hanım kadınların kendi haklarını elde edebilecek duruma gelebilmeleri için eğitilmeleri gerektiğine inanmaktadır. 4 Haziran 1913’de Kadınlar Dünyası dergisinde yer alan habere göre, ”Muallime-i şehire, muallime-i fazıla Aziz Haydar hanımefendinin Erenköy’ünde derceylediği ana mektebinin Resmi-İ Küşadı şaşaa ila icraa edilmiş”tir. Şair Faruk Nafiz Çamlıbel’in halası Saibe Hanım’ın davetiyle Erenköy’de Ana Mektebi’ni açmasını istediği de belirtilmektedir. Bazı kaynaklarda ise Aziz Hanımı Maarif Müdürlüğünün yeni bir okul açmaya memur ettiği, ilk yıl anaokulu olarak açılacağı belirtilir. Okul için Rıdvan Paşa Köşkü’nün seçildiği, ikinci yıl, ilk ve orta, daha sonra da lise bölümlerinin açıldığı, Aziz hanım kurduğu okulu yönetirken bir yandan da orta ve lise sınıflarında tarih ve coğrafya öğretmenliği yaptığı belirtilir.
Yöneticiler ve Öğretmenler
Erenköy Kız Numune Mektebi, Sultanisi ve daha sonra Lisesinde uzun süre çalışarak güzide vatan evlatlarını yetiştiren öğretmenleri; Hamiyet Hulusi (Piyano), Behice İzzet (Biçki Dikiş), Türkçe ve Edebiyat derslerini okutan Pakize Kazım, Nami Duru, Reşat Nuri, Süreyya, Saadettin Nüzhet, Nuriye Rüştü, İsmail Hikmet, Orhan Seyfi, Sabiha Gökçül, Kimya derslerinde Hulusi, Melahat, Efser, Kamuran, Fizikde Nuri, Sabit, Coğrafya derslerinde Şeref, Behire, Ali Rıza Balioğlu, Matematikde İhsan ve Mahir Uz, Din dersinde Hamdi, Refik, Fethiye, Zehra Tabiiye, Ali Sedat, Ömer Fevzi Tarih, Doktor Tevfik Recep, Nazif, Rifat Caber sağlık dersleri ve mektep hekimliği, Fransızcacı İsmail Hakkı’dır. Felsefe hocası Abdüllatif Nevzat Ayas’ın Kayışdağı memba suyunu ana yoldan ayırarak okula getirmesiyle talebenin iyi su içebilmesini sağlaması da unutulmayacak hizmetlerdendir.
Bu öğretmenlerin tedrisatında Cumhuriyet’e kadar Erenköy İnas Sultanisinden 62 hanım mezun olmuştur.
Cumhuriyetin İlanı
29 Ekim 1923’de Türkiye Cumhuriyet’inin kurulmasıyla birlikte, Erenköy Kız Lisesi yönetimine Müdür Mahir Uz ve Müdür Muavini Naci Eker atanır. Bu dönemde daha sonra Kimya alanındaki çalışmalarıyla tanınacak olan Prof. Dr. Remziye Hisar, yazar Reşat Nuri Güntekin öğretmenler arasında bulunmaktadır. Reşat Nuri’nin 1927’ye kadar Erenköy Kız Liseni’nde edebiyat öğretmenliği yaptığı, Çalıkuşu romanının meşhur karakteri Feride’yi öğrencilerinden esinlenerek yazdığı bilinmektedir. Keza yine şair ve yazarlardan Orhan Seyfi Orhon, daha sonra tiyatro ve sinemada ilklerden olmuş Bedia Muvahhit bu dönemin önemli öğretmenleridir.
1924 yılında Tevhid-i Tedrisat Kanunu (öğretim birliği) ile tüm okullar gibi Erenköy İnas Sultanisi de Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlanmış, medreselerin kaldırıldığı, 1928 yılında Latin Alfabesinin kabul edildiği dönemde kızların yüksek düzeyde eğitimi adına da önemli değişimler gerçekleşmiştir.
Erenköy Kız Lisesi adını 1924’de alan lisede görev yapan pek çok kadın öğretmen, EKL mezunlarıdır. Bu öğretmenler yüksek öğrenimlerini tamamlayıp okullarına vazife yapmaya gelmişlerdir. Matematik öğretmeni Gülfeza Okay, Fransızca öğretmeni Beraat Üngör, İngilizce öğretmeni Hayriye Tunakan, Fizik öğretmeni Münevver Dosdoğru, Kimya Öğretmeni Ratibe Tengizman, Ev İdaresi öğretmeni Macide Okçu liseden mezun olmuş ve liseye uzun yıllar hizmet etmiş öğretmenler arasındadır.
Cumhuriyet Dönemi Mezunları: Cumhuriyet Kadınları
Bu dönemde EKL’den yetişen neredeyse tüm kadınlar Cumhuriyet Devrimi’nin bir ürünü olarak her meslek dalında başarılı ilk kadınlar olmaları ve Atatürk devrimlerine içten bağlılıklarıyla öne çıkarlar. Bunu sağlayan ise genç Cumhuriyet’in milli eğitim politikasıdır. Olgunluk sınavını geçerek alınan diplomalar o dönemde Kültür Bakanlığı tarafından düzenlenmekte, diplomaları Kültür Bakanları şahsen imzalamaktadırlar.
Mezunlar arasında ilk kadın radyolog Dr. Saadet Gören, Türkiye’de ve Dünya’da ilk kadın Yargıtay üyesi Melahat Ruacan, ilk kadın diş doktoru Behire Duru, Türkiye’de ilk defa sistemli eğitimle çocuk yuvası açan ve radyoda ilk çocuk saati yayınını yapan eğitimci Neriman Hızır (Ayşe Abla), ilk kadın eczacılardan Belkıs Derman, Ankara Üniversitesi Tiyatro Kürsüsü öğretim üyesi Prof. Dr. Melahat Özgü, Ankara Üniversitesi ilk kadın Antropoloji Profesörü Prof. Dr. Seniha Tunakan, İstanbul Üniversitesi Zooloji Kürsüsü öğretim üyesi Melahat Çağlar, ilk kadın mimarlardan Dr. Leman Tomsu, Münevver Göze, Cahide Tamer, ilk kadın emniyet müfettişi Nebahat Kunt, Türkiye’de ve Dünya’da ilk kadın Sayıştay üyesi Fahrünnisa Yetmen, Türkiye’de ilk kadın su mühendisi Yük. Müh. Mülhime İnce, arkeolog Prof. Dr. Jale İnan ve ilk kadın astronom Prof. Dr. Nüzhet Gökdoğan ve daha pek çok başarılı kadın mevcuttur.
1929 mezunu Madelet Hanay Vergiler Temyiz Komisyonu İlk kadın üye, 1929 mezunu Hürriyet Sırmaçek ilk köprü uzmanı, 1932 mezunu yüksek mühendis Şükran Esmerer dünyadaki ilk kadın Danıştay üyesi, 1932 mezunu Fahrünnisa Yetmen dünyadaki ilk kadın Sayıştay üyesi. Oyuncu Macide Tanır, ressam Leyla Gamsız Sarptürk, ilk köy çalışmalarını gerçekleştiren sosyolog Mediha Esenel, 1929 mezunu Talia Yekta’nın Matematik ders kitabı kaleme aldığı da bilinmektedir.
Milli Mecmua’nın 1930 tarihli 121. sayısında yayınlanan “İstanbul’da Mektepçilik, Erenköy Kız Lisesi ”[3] adlı makaleye göre, o sırada birinci ve ikinci devrede (orta ve lise) 292’si leyli olmak üzere 592 öğrenci eğitim görmekte, öğrencilerin yarısı yatılı okumaktadır. Yatılı bir kız okulu olarak okullaşmanın yaygın olmadığı günlerde, barınma ve yeme içme sorumluluğunu devletin almasıyla pek çok kız öğrencinin ailesinin çocuklarını EKL’ye yollayabilmesi mümkün olmuş, eğitimde fırsat eşitliği sağlanmıştır.
Okul Binası Olarak Kullanılan Rıdvan İsmail Paşa Köşkü Yangını
Okul binası olarak kullanılan Rıdvan İsmail Paşa Köşkü, 21 Şubat 1945 akşamı İstanbul’un ahşap köşklerinin akıbetine uğrar ve 30 odalı bina gece yarısına kadar süren bir yangınla kül olur.
Okulun Fizik öğretmenlerinden Münevver Dosdoğru yangın sırasında binaya girerek bazı önemli dosyaları kurtarır, bu sırada saçları yanar, daha sonra saçlarını kısacık kestirmek zorunda kalır. Yangın sırasında etüt için başka bir binada olan yatılı öğrencilere şans eseri zarar gelmez. Dönemin okul müdürü Faika İsham Onan’ın gayretleriyle çevredeki köşklerden biri kiralanır, öğrencilerin eğitim öğretimi aksatılmadan sürdürülür.
Erenköy Kız Lisesinin Yeni Çehresi
Yangının hemen ertesinde 12 Mayıs 1945’de 22 mezunun ve öğretmenlerin ön ayak olmasıyla mezunlar derneği kurulur. Mezunların da katkısıyla 1946 yılı geleneksel Mezunlar Günü’nde yatılı binası tarafında yeni okul binasının temeli atılır. Ekonomik zorluklar sebebiyle 8 yıllık bir inşaat süresinden sonra bina tamamlanır. Her yıl Nisan ayının son Pazar günü yapılan lisenin Geleneksel Mezunlar Günü olan 25 Nisan 1954’de, okulun yeni binası hizmete girer, 1 Aralık 1954’te de yatılı faaliyetlerine tekrar başlanır. 1976’da kapasitenin artırılması amacıyla ek okul binası hizmete alınır.
1979’da erkek öğrencilere de kapılar açılır, ancak bu girişim sadece birbuçuk yıl sürer. 1990 yılında iki ayrı bahçe içinde bulunan okul ve yatılı bölümü ayrılır, yatılı binası olarak kullanılan bina Avni Akyol Güzel Sanatlar Lisesi’ne devredilir, Erenköy Kız Lisesi’ne bu tarihten sonra yatılı öğrenci kabul edilmez.
Yangının bıraktığı küllerden adeta yeniden doğan Erenköy Kız Lisesi, 2019 yılında deprem güçlendirme projeleri kapsamında iki binası birlikte yıkılarak yeniden İPKB tarafından projelendirilir. Geçici olarak Kadıköy’de bir okul binasında misafir olan lise, kampüs niteliğinde ana bina, konferans salonu, kütüphane ve spor salonundan oluşan üçüncü nesil Erenköy Kız Lisesi binalarında 6 Eylül 2021 günü öğretime başlar. 13 Eylül 2021 tarihinde de dönemin Milli Eğitim Bakanı Mahmut ÖZER tarafından açılış töreni gerçekleştirilir.
Erenköy Kız Lisesi 2022-2023 Eğitim Öğretim Yılında Bakanlığımızca Özel Program ve Proje Uygulayan Okul statüsüne alınmıştır.
[1] Döneme ilişkin bu önemli belge, EKL arşivindeki çalışmalar sırasında ortaya çıkarılan, 1923 yılında Matbaa-i Amire’de eski Türkçe olarak basılmış 6 sayfalık Erenköy Kız Lisesi Mektebe Kabul Şeraiti Talimanın Tâlibat ve Evliya-i İtfale ait Mevadi adlı belge. Bu belge veliler için hazırlanmış, okula kabul koşullarını içeren bir tür broşürdür.
[2] 1916-1943 tarihli Erenköy Kız Lisesi Hatıra Albümü, Erenköy Kız Lisesi arşivinde yer almaktadır.
[3] İstanbul’da Mektepçilik, Erenköy Kız Lisesi, Milli Mecmua, 15 Birinci Kânun 1930 tarih ve 121 sayılı nüsha, 104 ve 105. Sayfalar.
[i] Erenköy Kız Lisesi tarihçesi, lisenin tarihi arşivindeki dokümanlardan ve Erenköy Kız Liseliler Derneği tarafından yayınlanan “Genç Fidanlar Bahçesi Erenköy İnas Sultanisi'nden Erenköy Kız Lisesine 1916-2016 (2017) E. Sungur ve H. Ayteki̇n (Ed.), ISBN 978-6056-7431-08, İtalik Matbaası, İstanbul” adlı eserden yararlanılarak hazırlanmıştır.